Mehmet pashë Deralla në kujtimet e një gjenerali

Përsëri jemi në fillimet e vitit 1914, dhe gjenerali takon përsëri pashain Tetovar dhe ja çfarë shkruan: “…megjithatë edhe në Durrës pata raste të takoi njerëz të shquar shqiptar, si të krishterë, si muslimanë- takohem me Mehmet pash Derallën nga Tetova, Hasan bej Prishtinën, doktor Turtuli nga Korça, Murat bej Toptanin, Fuat bej Toptanin”, (f.28)

Duke lexuar këto pjesë të shkurtëra të shkëputura nga kujtimet e gjeneralit italian, mik i ngusht i shqiptarëve, lind vetëvetiu pyetja: Vallë, çfarë kërkonin, me çfarë merreshin këto njerëz të shquar në qytetin e Durrësit dhe Tiranës? Sa për ta kuptuar po shkëputim një pjesëz,(f.28): “Në këtë kohë disa bejlerë të Maqedonisë, ishin të pushtuar nga trupat armike serbe e greke, prandaj ato kishin ardhur në Tiranë dhe kishin formuar Klubin e tyre.”

Aq shumë ishte forcuar miqësia e patriotit tetovar me gjeneralin italian saqë: “Mehmet pash Deralla më ftoi një mbrëmje për të ngrënë në Klubin e bejlerëve të Kosovës, ku ai ishte president. Me prezantoi me të gjithë miqtë e tij duke më konsideruar mik i sinqertë i çështjes shqiptare.”(f. 28-29)

Erdhi momenti të trajtojmë një çështje mjaft delikate, e vështirë të jepen përfundime të sakta, por që mjerisht vazhdon akoma te shqiptarët e Maqedonisë, në Kosovë, Mitrovicë e Mal të Zi etj. Një plagë e cila kullon ende gjak, shkombëtarizimi, si ne shqiptarët nuk jemi të organizuar, të unifikuar, për ta ndaluar përfundimisht. Dukuri e cila edhe në trungun e kombësisë shqiptare që është Shqipëria pas viteve 1990, ka hyrë si një epidemi shkatërruese, duke sjellë në një mënyrë ose në një tjetër shkombëtarizim, ligësim politik, ekonomik dhe zbehjen e çështjes kombëtare, “dhuratë” e politkanëve shqiptarë përgjatë një çerek shekulli.

Autori i këtij libërthi të vogël në volum, por me një analizë të thellë të fakteve, ngjarjeve na dërgon qetësisht në një problem plagëshumtë: “Mehmet pash Deralla, një ditë prej ditësh më propozon që ti bëja një kërkesë për të shitur gjithë pronat e tija në pjesën e sipërme të Vardarit (Tetova), kapitalistëve italianë. Un iu shkruajta menjëherë Ministrisë përkatëse në Romë ku erdhi përgjigja që mund të filloja bisedimet.”(f. 29)

Dhe më tej, autori e përgjithëson këtë veprim duke e shtrirë më gjërë. “Mjaftë bejlerë të tjerë, në krahinat e pushtuara nga serbët dhe grekët në Luftën e Dytë Ballkanike, vinin tek unë dhe më propozonin të njëjtën kërkesë që më bëri më parë Mehmet pasha.” (f. 29)

Por, arsyet e largimit nga vendlindja, mëmëdheu i tyre jo vetëm i të pasurve, por edhe i fshatarëve e qytetarëve të varfër, ka shpjegime e arsye më të thella, më të dhimbshme, më njerëzore, më konkrete, më jetësore. Edhe për këtë rast po i drejtohemi librit të gjeneral Vinçencos: “Vizitojm dy Dibrat dhe Lumën (Mars 1913, S.M), ku mund të evidentojm që ushtria serbe ishte tërhequr matanë kufirit, duke masakruar gjithçka. Asgjë më shumë se barbarët duke mos kursyer pasuritë modeste për jetesë, as gratë, as fëmijët që pinin qumësht nga nënat, të cilët i hidhnin në zjarr për ti zhdukur. Të mëdhenjt, të cilët nuk kishin ikur të fshiheshin në pyje e që fatkeqësisht kishin rënë në duart e tyre, i kanë masakruar të gjithë. Në një fshat të Dibrës së poshtme të gjithë meshkujt janë gjetur të therur”. (f. 18)

Kapitalet e huaja ishin të interesuara që të hynin në Shqipëri edhe pse gjendja politike ishte mjaft e acaruar dhe shqiptarët ekonomikisht ishin kockë e lëkurë. Dhe ja si e trajton koloneli italian: “Një ditë paraqitet tek unë një inxhinier francez, emri i të cilit nuk më kujtohet, i cili më kërkoi që unë të hyja në bisedë për shitje tokash, për llogari të kapitalistëve francezë, bie fjala për këto toka në Maqedoni, pronarë një shqiptar. Unë u përgjigja i qetë dhe me kulturë inxhinierit francez, se po të dëshironi kontaktoni direkt me këto bejlerë”. (f. 30)

Në këto situata teje të vështira për Shqipërinë jetoi e punoi në mes shqiptarëve gjeneral Viçenco, duke kryer veprimin më njerëzor se kurrë, më të kulturuar sa s’ka ma, pasqyruar në ketë libër, këtë odise udhëtimi e qëndrimi duke e mbyllur kështu: “Sukseset e dy popujve të cilët jetojnë përballë njëri-tjetrit me ndarjen ujore,Detin Adriatik e Jon, për të jetuar si gjithmonë në vëllazërim, duke iu rekomanduar shqiptarëve që të njihen sa më mirë nga italianët, të cilët gjithmonë kanë dëshiruar e dëshirojnë si në një kohë,zhvillimin e pandërprerë moral e material”. (f. 55).

Gjithashtu, përshkruan takimet, bisedat, marrëdhëniet me mjaft njerëz të shquar që punonin për krijimin e shtetit shqiptar, forcimin ekonomik, stabilitetin politik të Shqipërisë, por edhe problemet social ekonomike të secilit prej tyre.